Manik-depresif psikoz ya da diğer adıyla bipolar affektif bozukluk nedir?

Orta Çağ'da akıl hastaları acımasızca toplumdan dışlanıyordu. Ceza olarak değil ama insanlar onlardan korktukları, şeytanlar ve cadılar tarafından ele geçirildiklerini düşündükleri ve onları hapsederek kendilerini korumak istedikleri için rutin olarak hapsediliyorlardı.

Daha sonra, akıl hastaları rahibeler tarafından bakıldıkları manastırlara, daha sonra da giderek hastanelere benzeyen akıl hastanelerine gönderildiler.

Tıbbi bir disiplin olarak psikiyatri 18. yüzyılın sonunda şekillenmeye başladı. İlk psikiyatristler arasında P. Pinel ve J. E. D. Esquirol vardı.

19. yüzyılda, farklı bozukluk türleri sınıflandırılmaya ve kategorize edilmeye başlandı. E. Kraepelin ilk olarak 'dementia praecox' ve 'manik-depresif delilik' terimlerini ortaya attı.

Demans praecox daha sonra E. Bleuler tarafından şizofreni olarak yeniden adlandırıldı. Manik-depresif delilik önce siklofrenik, daha sonra manik-depresif psikoz oldu ve bugünkü adı olan bipolar affektif bozukluğa dönüştü.

Bipolar affektif bozukluk, hastanın kendisini ve çevresini bulanık algılamasıyla karakterize ciddi bir akıl hastalığıdır.

Kronik duygudurum dalgalanmalarından (affektif labilite) kaynaklanır. Mani dönemleri, hipomani dönemleri ve depresyon dönemleri arasında gidip gelir.

Hastalık, milliyet, etnik köken veya sosyo-ekonomik durumdan bağımsız olarak dünya nüfusunun %1'inden fazlasını etkilemektedir.

Bipolar bozukluk, gençler arasında engelliliğin önde gelen nedenlerinden biridir.

Duygudurum dalgalanmaları, örneğin stresli olaylarla karşılaşıldığında, yaşamda yaygındır. Duygudurum dalgalanmaları belirgin, sürekliyse ve anksiyete atakları eşlik ediyorsa, bu bir duygusal bozukluğun temeli olabilir.

Duygudurum bozuklukları tek kutuplu olabilir, burada sadece bir 'ruh hali aşırılığı', yani depresyon mevcuttur. Diğer tip ise, ruh halinin depresyondan maniye değiştiği bipolar bozukluktur.

Etkilenen hastalar, hastalığın genel deneyimini ve hastanın normal sosyal hayata katılımını bozan, yüksek oranda birlikte görülen psikiyatrik ve fiziksel hastalıklarla karakterize edilir.

Bu durum, hastalığın gençler arasında, özellikle de intihar sonucu ölümlerde artışa neden olmasının nedenlerinden biridir.

Bipolar bozukluğun doğru teşhisi klinik uygulamada zordur. Çoğunlukla tek kutuplu depresyona (manisiz depresyon) çok benzeyen bir depresif dönem olarak başlar.

Ayrıca, şu anda bu bozukluğu laboratuvarda tespit edebilecek bilinen bir biyobelirteç yoktur. Bu nedenle, bir psikiyatrist tarafından yapılan klinik değerlendirme tanıda kilit rol oynamaktadır.

Diğer tüm hastalıklar gibi, ister psikolojik ister fiziksel olsun, bunun da nedenleri vardır. Manik-depresif hastalıklar söz konusu olduğunda, bu nedenler çoğunlukla genetik ve çevresel faktörlerdir.

Aslında manik-depresif hastalıklar iki zıt kutbu temsil eder: Biri mutsuz ve endişeli depresyon, diğeri ise muhteşem mani.

Çok çeşitli belirtileri olan bu tür hastalıklar genetik ve çevresel faktörlerden güçlü bir şekilde etkilenebilir.

Çevresel faktörler

Manik-depresif bozukluk hastasının kişiliğinin oluşumunda büyük etkisi olan çevresel faktörlerdir.

'Çevresel etki' terimi özellikle alkolik veya psikotropik maddelerin kullanımını ifade eder. Uyuşturucu ve alkol, hastanın ruhsal dengesinin bozulmasından sorumludur.

Bu tür bir dengesizlik, bireyin genetik olarak yatkın olabileceği bir hastalığın başlangıcına önemli ölçüde katkıda bulunur.

Dış çevresel faktörler arasında şüphesiz psikopatolojik etkiler de yer almaktadır.

Bunlar aile işlev bozukluğu, uyumsuz bir çocukluk ve buna bağlı yetiştirme tarzı, psikolojik stres, uzun süreli baskı deneyimi, saldırganlık veya zorbalıkla ilişkili olaylardır.

Özellikle ağrı ve yaşam korkusuyla ilişkili kronik bedensel hastalıklar ve sağlık sorunları da psikozların gelişiminde önemli bir etkiye sahip olabilir.

Bipolar bozukluklar, özellikle çocukluk döneminde yaşanan olası çevresel etkilerin bir sonucu olarak kişilerde özellikle erken yetişkinlik veya ergenlik döneminde ortaya çıkar.

Birçok hastada manik-depresif bozukluklar çocuklukta yaşanan cinsel istismara bağlı olarak daha erken ortaya çıkmaktadır.

Benzer şekilde, yaşamın çalışma alanıyla ilgili sorunlar hastalıktan büyük ölçüde etkilenir. Hastalığın seyri kötüleşir ve intihar girişimlerine veya intihar düşüncelerine yatkınlık artar.

Yetişkinlikte farmakolojik tedaviye daha zayıf bir yanıt vardır.

Manik-depresif psikozun bir diğer çevresel tetikleyicisi de psikolojik strestir.

Stres, vücudun stresli uyaranlara (stresörlere) verdiği yanıttır. Vücut savunma mekanizmaları ile yanıt verir ve amacı vücut dengesini korumak ve vücudun zarar görmesini veya ölmesini önlemektir.

Her insan stresli durumlara bireysel olarak maruz kalır. Ancak çok fazla stresli durum birikirse organizma bunlarla başa çıkamaz. Genellikle yönetilemeyen stres psikolojik dengesizliğe yol açar ve bu da bipolar affektif psikoz gibi ciddi psikiyatrik hastalıklara yol açabilir.

Genetik faktörler

Genetik faktörler şu anda manik-depresif bozuklukların en sık araştırılan nedenleridir.

Manik-depresif bozuklukların kazanılmasında oldukça etkili olan belirli bir genetik yatkınlık vardır.

En az bir ebeveynde bu bozukluk varsa, çocukta manik-depresif bozukluk gelişme olasılığı %15-30'dur. İki yakın akrabada bu bozukluk varsa, risk %75'e kadar çıkmaktadır.

Tek yumurta ikizlerinde manik-depresif bozukluk gelişme olasılığı her iki çocuk için de yaklaşık %70'tir.

Serotonin

Serotonin, beyinde nörotransmitter olarak adlandırılan nörotransmisyondan sorumlu ana ve çok önemli maddelerden biridir. Duygular, biliş ve iç saat olarak adlandırılan günlük ritimlerin düzenlenmesi gibi birçok fizyolojik sürecin düzenlenmesinde rol oynar.

Genetik yatkınlık ya da dış faktörlerin neden olduğu patolojik serotonin seviyeleri, psikiyatrik bozukluklardaki ruh hali değişimlerinin sebebidir.

Bununla birlikte, serotonin çok iyi çalışılmış bir moleküldür ve kesin etkisi iyi bilinmektedir. Bu nedenle, bu bozuklukların tedavisi için temel oluşturabilir. Birçok nörolojik ve psikiyatrik hastalıkta ilaçların etki alanları serotonin reseptörleridir.

Bipolar hasta, manik evrede abartılı iyimserlik, kendini önemli görme duygusu, büyük bir özgüven, hızlı konuşma ile fiziksel ve zihinsel ifade gücü ile kendini gösteren çok belirgin ruh hali değişimlerinden muzdariptir. Uyku ihtiyacı azalmasına rağmen yorgunluk yaşamaz.

Aynı zamanda agresiftir, düşünmeden hareket eder, muhakeme yeteneği zayıftır ve konsantrasyonu azalmıştır. Çabuk sinirlenir, genellikle uygunsuz davranır, acele kararlar verir.

Tersine, depresyona girdiğinde uzun süreli üzüntü yaşar, iştahında belirgin değişiklikler ve uyku bozuklukları olur.

Ağlama dönemleri olur, karamsarlıktan kayıtsızlığa geçer, suçluluk ve önemsizlik duygularından muzdariptir. Açıklanamayan ağrıları vardır ve sıklıkla ölümü veya intiharı düşünür.

Bipolar ve ilişkili bozuklukların çeşitli türleri vardır. Mani (veya hipomani) ve depresyonu içerebilirler. Belirtiler ruh hali ve davranışlarda öngörülemeyen değişikliklere neden olur ve yaşamda önemli sıkıntı ve zorluklara yol açar.

Bipolar duygusal bozuklukların sınıflandırılması:

• Bipolar I bozukluk, öncesinde ya da sonrasında hipomanik ya da majör depresif epizodun görülebildiği en az bir manik epizodun ortaya çıkmasını içerir. Bazı durumlarda mani, hastanın psikoz adı verilen ve psikiyatride akut bir durum olan gerçeklikten kopmasına neden olabilir.
• Bipolar II bozukluk en az bir majör depresif atak ve en az bir hipomanik atakla karakterize edilir, ancak manik atak yoktur.
• Siklotimik bozukluk, en az iki yıl (veya çocuk ve ergenlerde bir yıl) boyunca birbirini izleyen birkaç hipomanik semptom dönemi ve depresif semptom dönemlerinin (majör depresyondan daha az şiddetli olsa da) olduğu bir durumdur.
• Diğer türler arasında belirli ilaçlar veya alkol tarafından tetiklenen ya da Cushing hastalığı, multipl skleroz veya inme gibi hastalıkların bir sonucu olarak ortaya çıkan bipolar ve ilgili bozukluklar yer alır.

Bipolar II bozukluk, bipolar I bozukluğun daha hafif bir formu değil, ayrı bir tanıdır.

Bipolar I bozukluğun manik dönemleri şiddetli ve tehlikeli olabilir. Ancak bipolar II bozukluğu olan bireyler daha uzun süre depresyonda kalır ve bu da kendine zarar verme açısından daha risklidir.

Depresyon

Herkes yaşamı boyunca stres, iş zorlukları, sevilen birinin ölümü, ayrılık, okul sorunları veya travmatik deneyimler nedeniyle kısa süreli depresyon geçirmiştir.

Ancak çoğu zaman, tüm bu belirtiler zamanla kaybolur ve kişi zihinsel ve fiziksel sağlığına geri döner.

Bununla birlikte, depresif durumlardan muzdarip bir kişi uzun vadede bunların etkisinden kurtulamazsa, depresif bir bozukluğa sahip olduğu düşünülebilir.

Ancak klasik depresyon, insanların günlük olarak maruz kaldıkları çevresel etkilere ek olarak patolojik değişikliklerden kaynaklanır.

Depresyon, profesyonel çevrelerde bir duygudurum bozukluğu olarak sınıflandırılsa da, yalnızca hastanın ruh halini değiştirmez.

Depresyon, kişinin bedeninden ve ruhundan başlayıp kişiliğinde ve çevresindeki insanlarla ilişkilerinde mutlak bir değişimle sona ererek tüm kişiyi etkisi altına alır.

Bu nedenle, bu ciddi psikiyatrik hastalığın belirtilerini en erken aşamalarında doğru ve zamanında tespit etmek ve uygun teşhis ve müteakip tedaviyi sağlamak çok önemlidir.

Depresyon belirtileri çok karmaşık olabilir ve hastadan hastaya değişebilir. Depresyondaki kişiler için genel bir belirti ifade etme kuralı vardır. Bunlar üzüntü, umutsuzluk ve olaylara karşı ilgi kaybı duygularını içerir.

Belirtiler uzun sürelidir ve genellikle kişinin sosyal, aile veya iş gibi yakın çevresini etkiler.

Klinik depresyonun en yaygın belirtileri şunlardır:

• Depresif ruh hali - Etkilenen hastalar günlük olarak depresif ruh hali yaşarlar veya başkalarına karşı davranışlarında depresif görünürler. Sıklıkla çaresizlik ve umutsuzluk hissederler, bu da sıkıntılı ağlama durumlarıyla sonuçlanır. Bazılarında suçluluk duygusu ve öz saygı azalması vardır.
• Kilo değişimi - Depresyonlu hastaların iştahı artar veya azalır. Her dört haftada bir kilolarının yaklaşık %5'ini alır veya kaybederler. Hafif depresyonu olan hastalar şişmanlama eğilimindeyken, daha şiddetli depresyonu olanlar önemli ölçüde kilo kaybetme eğilimindedir.
• Günlük aktivitelere karşı ilgi kaybı - Etkilenen hastalar eskiden düzenli olarak yaptıkları ya da zevk aldıkları aktivitelere ve şeylere karşı ilgilerini kesinlikle kaybederler. Bazı hastalar eskiden kendilerine zevk veren şeylerden zevk alamaz hale gelirler.
• Hijyen alışkanlıklarının kaybı - Depresyonun şiddetli formlarında, etkilenen hastalar temel hijyen alışkanlıklarını kaybeder ve hijyenlerini ihmal ederler.
• Yorgunluk - Depresyondaki kişiler genellikle enerji kaybı ve yorgunluktan şikayet ederler.
• Uyku bozuklukları - Depresif bozuklukların eşlik eden belirtisi genellikle uykusuzluktur ya da depresyondaki hastaların çok fazla uykuya ihtiyaç duymasıyla karakterize edilen tam tersidir.
• Depresyon veya psikomotor hiperaktivite - Depresif hastalar son derece tedirgin, kolayca sinirlenebilir. Diğerleri ise son derece sakin, konuşma ve hareketlerinde yavaştır.
• Konsantrasyon, hafıza ve düşünme güçlükleri - Depresyondaki hastalar belirgin hafıza sorunları yaşar, konsantre olma veya problemleri mantıklı bir şekilde çözme becerilerini kaybederler. Bağımsız kararlar veremezler ve hayata bakış açıları giderek olumsuz eğilimlere doğru kayar.
• Suçluluk, değersizlik veya çaresizlik duyguları - Hastalar genellikle sürekli suçluluk duyguları yaşar ve geçmişi düşünürler. Geçmişteki yanlış adımlar ve bunların geri döndürülemez düzeltmeleri hakkında geviş getirirler. Çaresizlik ve değersizlik duyguları yaşarlar. Hasta kendisiyle mücadele etme yeteneğini kaybeder ve sıklıkla kendine zarar verici düşüncelere sahip olur.
• Ölüm düşünceleri - Kendileriyle mücadele etme arzusunu kaybedenler sıklıkla intihar düşüncelerine sahip olurlar. Yaşadıkları zorluklardan kurtulmaktan çok ölümü düşünürler. Bazılarının intihar düşünceleri, bazılarının ise intihar girişimleri vardır. Bazıları önceden plan yapmış ve bir plana göre hareket etmiştir, bazılarının ise planı yoktur ve dürtüsel olarak hareket ederler.

Bipolar bozukluğun doğru teşhisi için terapist ile hasta ve yakınları arasında rehberli bir görüşme yapılması şarttır.

Terapist, ayrıntılı ve önceden belirlenmiş sorular sorarak hastanın hangi psikolojik bozuklukla başvurduğunu ve şu anda hangi aşamada olduğunu ayırt eder.

Böyle bir psikiyatrik değerlendirme, düşünceler, duygular ve davranış biçimleri hakkında konuşmanın yanı sıra, psikolojik bir öz değerlendirme veya anketin doldurulmasını da içerir.

Duygudurum haritalaması olarak adlandırılan bu yöntemde hasta, ruh halinin, uyku düzeninin ya da tanı koymaya ve doğru tedaviyi bulmaya yardımcı olabilecek diğer faktörlerin günlük kaydını tutar.

Ancak, depresif dönem geçiren bipolar bozukluk hastalarının yalnızca yüzde yirmisine tedavinin ilk yılında bipolar bozukluk tanısı konmaktadır.

Bunun nedeni, bozukluğun manik evresinin gecikebilmesidir. Bazen bu evre, hekime hastanın günlük yaşamdaki davranışları hakkında ek ve daha nesnel bilgiler sağlayan hasta veya hastaya yakın kişiler tarafından tanı anında fark edilmez.

Buna ek olarak, hastalığın ilk belirtilerinin başlaması ile hastalığın teşhisi arasında 5-10 yıla varan bir zaman gecikmesi vardır.

Bipolar bozukluk için sözde tanı kriterleri, bozukluğu objektif olarak değerlendirmek için kullanılır.

Psikiyatrist, hastanın semptomlarını Amerikan Psikiyatri Birliği tarafından yayınlanan Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı'ndaki (DSM-5) bipolar ve ilgili bozuklukların kriterleri ile karşılaştırır.

Bipolar depresyon için genetik bir risk olarak nörofizyolojik belirteçlerin incelenmesi artık nörogörüntüleme teknikleri kullanılarak mümkündür.

Nörogörüntüleme, beyin yapısını ve işlevini doğrudan veya dolaylı olarak görüntülemek için çeşitli yöntemler kullanan yeni bir tıbbi tekniktir.

Ayırt edilmesi önemli olan en yaygın ayırıcı tanılar şizofreni, anksiyete bozuklukları, madde bağımlılığı ve kişilik bozukluğu (psikopati) gibi diğer psikiyatrik tanılardır.

Çocuklarda tanı

Bipolar bozukluğu olan çocuk ve gençlerin teşhisi, yetişkinler için kullanılan aynı kriterleri içerir. Ancak, çocuk ve gençlerin semptomları genellikle farklı örüntülere sahiptir ve teşhis kategorilerine tam olarak uymayabilir.

Çocuklarda bipolar bozukluk, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) ve karşıt olma karşı gelme bozukluğu ile karıştırılabilir.

Ancak bazen bu hastalıklar bir arada görülür ve bu durumda tanı koymak çok daha zordur.

Bipolar afektif bozukluk, kişiye yaşamı boyunca eşlik eden bir hastalıktır. Bu nedenle, mani ve depresyon dönemleri de yaşam boyunca döngüsel olarak ortaya çıkar.

Bu aşırı duygudurum dalgalanmaları dönemleri arasında çoğu hasta asemptomatiktir. Bireylerin küçük bir yüzdesi, tedavinin etkinliğinden bağımsız olarak kronik semptomlara sahiptir.

Bipolar bozukluk erken teşhis edilir ve ardından doğru şekilde ve uzun vadede tedavi edilirse, hastaların üretken bir yaşam sürme şansı vardır.

Ancak tedavi edilmezse semptomlar giderek kötüleşir ve yönetilemez hale gelir. Hastalar sıklıkla madde bağımlılığına sürüklenir veya intihar düşünceleri ve girişimleriyle kendilerine zarar vermeye başlarlar.